Veel mensen vragen zich af of dat de mondkapjes tijdens de pandemie wel of geen nut hebben gehad. Er waren erg veel meningsverschillen over het beschermingsmiddel. Als er gekeken wordt naar de Aziatische landen, hebben voorstanders gezegd, moeten we allemaal uit voorzorg overal mondkapjes dragen. Maar toen zeiden wetenschappers en beleidsadviseurs dat het niet zoveel nut zou hebben. Zo zei het Nederlandse OMT en de WHO dat neus-mondmaskers vaak niet correct worden opgezet en dempen het rondgaan van het virus nauwelijks. Ze geven aan dat het alleen nodig is in situaties waar je niet op 1,5 meter afstand kunt blijven. In de zorg is het dus van belang om wel mondkapjes te dragen. Als je snottert of hoest moet je thuisblijven.
Bij ieder debat kwamen de mondkapjes weer aan bod. Hoe werd het virus overgedragen, was dit via zwevende hoestdruppeltjes of toch niet? Hadden de mondkapjes wel nut als bescherming?
De redactie van het wetenschappelijke tijdschrift Clinical Microbiology Reviews heeft hier onderzoek naar gedaan. Inmiddels zijn we alweer beland bij de volgende pandemie door een luchtwegvirus, namelijk vogelgriep H5N1. Er is Trisha Greenhalgh, hoogleraar huisartsgeneeskunde in Oxford, gevraagd om samen met experts uit diverse vakgebieden de kennis over mondmaskers op een rij te zetten.
In 2023 is hier al een poging toe gedaan door verschillende wetenschappers. De conclusie was toen al vrij snel dat de maskers niet zoveel lijken te doen. Maar het belangrijkste wat er uit naar voren was gekomen, is dat het niet mogelijk is om ferme conclusies te trekken.
Er was sprake van een probleem, vanaf het begin van de pandemie, zegt Greenhalgh in een videogesprek. „Die verbijsterende obsessie van artsen en van instanties zoals de WHO met gerandomiseerde klinische studies, terwijl ze alle kennis over vloeistofdynamica uit de natuurkunde negeren. Extreem arrogant”, vindt ze. Het onderzoek wat is gedaan in 2023 waren studies met te kleine groepen. Ze hebben toen gekeken naar verschillende of onduidelijke uitkomstmaten. Maar er wordt ook gemeten terwijl er geen infectiegevaar is, en hoe en wanneer mensen de maskers moeten dragen varieert enorm.
De Britse hoogleraar geeft al vanaf het begin van de coronatijd aan dat de mondmaskers vanuit het voorzorgsprincipe gedragen moeten worden. Ook is zij persoonlijk gemotiveerd om de kwestie uit te zoeken. Ze zegt dat haar moeder stierf in december 2020, vlak na Kerstmis. „Nadat ze Covid-19 had opgelopen in een ziekenhuis waar niemand de juiste maskers droeg.”
Experts gaat op onderzoek uit
Het voorlopige eindoordeel over de mondkapjes is er. Ze heeft in korte tijd een team van experts op allerlei gebieden verzameld, zoals infectieziekten, epidemiologie, fysica, wiskunde, psychologie en sociologie. Ze hebben alle gegevens geordend en geanalyseerd. Hiervoor hebben ze diverse studies gebruikt, zoals experimentele, beschrijvende en modellerende. In totaal meer dan honderd studies. „En dan blijkt zonder enige twijfel: mondmaskers werken”, zegt Greenhalgh. „Als je de juiste maskers gebruikt.”
Alle onderzoekers hebben het gebruik onder de bevolking bekeken en er is ook goed onderzoek gedaan naar het verschil tussen de gewone, blauwe medische mond-neusmaskers, die vocht uit de mond en neus van de drager tegenhouden. Maar ook de FFP2-mond-neusmaskers bij ziekenhuispersoneel zijn in het onderzoek meegenomen. „De FFP2-mond-neusmaskers beschermen duidelijk beter dan gewone medische mondmaskers of stoffen maskers, laat onze studie zien.”
Al snel is hierdoor de zwakke conclusie van de overzichtsstudie uit 2023 ontkracht. Maar er is nog breder gekeken in het onderzoek, ook is er gekeken naar alle redenen waarom mensen géén mondmasker zouden willen dragen.
Er zijn nadelige bijeffecten tijdens het dragen van mondmaskers, althans dat werd toen gezegd want er waren veel angstverhalen tijdens de pandemie. Gelukkig kunnen zij hierover kort zijn want er is geen bewijs gevonden voor ernstige schadelijke effecten. Het is ook niet waar dat het dragen van de maskers leidt tot een ophoping van giftig koolstofdioxide in het lichaam. Maar er zijn wel wat nadelen gevonden in het onderzoek, maar die zijn minder ernstig. Je kunt namelijk wel last krijgen van hoofdpijn en verergering van acné bij langdurig gebruik van de mondkapjes. Ook kan het dragen van de mondmaskers bepaalde klachten verergeren, zoals bij huisstofmijtallergie of hooikoorts, ernstige longziekten, hartfalen, aangezichtspijn of een angststoornis.
Er is ook gekeken door de onderzoekers naar de psychologische, culturele, sociale en ideologische redenen om de maskers te weigeren. Er was bijvoorbeeld sprake van de psychologische behoefte aan autonomie en mensen wilden graag zelf bepalen wat je doet. Ook speelt cultuur hierin een belangrijke rol. Er zijn landen waarin het dragen van mondkapjes meer is geaccepteerd, zoals in Japan en China.
Alle factoren samen hebben invloed op het wel of niet willen dragen van mondmaskers. Greenhalgh: „Er zijn situaties waarin een wettelijke mondmaskerverplichting noodzakelijk is. Zoals bij een ziekte met een hoog risico om te overlijden. In Spanje gold tijdens de pandemie bijvoorbeeld een maskerplicht ook buiten op straat. Maar als je buiten je hond uitlaat, zou het niet moeten hoeven.”
„Niemand draagt graag mondmaskers, dat kwam ook naar voren in onze studie”, zegt Greenhalgh. „We moeten daarom onderzoeken hoe we comfortabele en vooral ook duurzame maskers kunnen ontwerpen.”
Greenhalgh, 65 jaar, en draagt nu nog een masker als ze in de drukke metro van Londen reist. „Een herbruikbaar elastomeer masker: een kunststof frame met een N95-filter erin.”
Op de intensive care
Vanaf het begin van de coronapandemie werden de FFP2-mondkapjes aangeraden bij ‘aerosolvormende medische handelingen’. Het OMT heeft als laatste advies gegeven, in januari 2022, om de medische mondkapjes type II te gebruiken op publieke plekken waar mensen zich niet volledig aan de basismaatregelen kunnen houden (thuisblijven bij klachten, testen, anderhalve meter afstand houden, drukte vermijden, ventileren). De mondkapjes moeten gezien worden als een aanvulling op de basisregels.
Greenhalgh is stellig en geeft aan dat bij een eventuele volgende pandemie van een nieuw luchtwegvirus iedereen een FPP2-masker zou moeten dragen. „Zonder twijfel.”
Arts-microbioloog Andreas Voss, hoogleraar infectiepreventie aan het UMC Groningen en OMT-lid tijdens de pandemie zegt dat het genuanceerd is. Hij geeft aan dat het niet duidelijk is in welke mate infectieus SARS-CoV-2 via die zweefdeeltjes wordt overgedragen. „Bij het griepvirus, influenza, is de besmettingsroute vooral via directe blootstelling aan hoest- of niesdruppels of via een besmet oppervlak. Bij bijvoorbeeld mazelen is die vooral via deeltjes die lang in de lucht zweven. Voor SARS-CoV-2 ligt dit ergens daar tussenin. Welk aandeel elk van deze routes heeft, zal altijd een discussie blijven.”
„Bij een uitbraak met een nieuw, onbekend luchtwegvirus, SARS-CoV-3 of een nieuwe humane influenza, zullen we in de zorg gewoon met FFP2 beginnen, en burgers snel moeten uitleggen dat beide typen maskers goed beschermen, en dat er verschillen zijn in het infectierisico. En dat om hún risico af te dekken een medisch mondmasker type II wel voldoende is. Want bij een wereldwijde pandemie zullen altijd tekorten aan deze beschermingsmiddelen zijn.” Hij geeft aan dat hij het realistischer vindt om uit te gaan van „ten minste een chirurgisch mond-neusmasker, en in bijzondere situaties een FFP2-masker”.
Op plaatsen waar het infectierisico lager is geven de medische mondmaskers genoeg bescherming. Dit laat het onderzoek ook zien bij ziekenhuismedewerkers op gewone afdelingen die medische mondmaskers type II op de juiste manier dragen. Zij liepen toen namelijk geen Covid-19 op.